Αβραμίδης Δημοσθένης

Εικαστικός καλλιτέχνης, ειδικός επιστήμονας π.δ. 407/80, Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας

Η επαναδιαπραγμάτευση-ανακατασκευή του ψηφιδωτού χάρτη των ΑγίωνΤόπων στην Ιερά Μονή Αγίου Γερασίμου του Ιορδανίτου,

Ελληνορθόδοξου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, σύμφωνα με τον αντίστοιχο σωζόμενο στον Ναό του Αγίου Γεωργίου της Μαδηβάς.

Είναι γνωστή η σημασία του σωζόμενου τμήματος του επιδαπέδιου ψηφιδωτού χάρτη της Παλαιστίνης και ενός τμήματος της Αιγύπτου, που βρίσκεται σήμερα στον Ιερό Ναό του Αγ. Γεωργίου της Μαδηβάς στην Ιορδανία. Αν και δεν είναι το μοναδικό ψηφιδωτό δάπεδο που απεικονίζει γεωγραφική περιοχή, η σημασία του έγκειται στο γεγονός της  απόδοσης της περιοχής κατά τη βυζαντινή περίοδο με μεγάλη γεωγραφική ακρίβεια και στο ότι είναι ίσως η πρώτη φορά που απεικονίζονται πόλεις ως κάτοψη.

Η κατασκευή του χρονολογείται κατά τον 6ο αιώνα., περίπου το 565 μ.Χ., με βάση τα πραγματολογικά στοιχεία που περιέχονται στο Χάρτη. Η αρχική του θέση ήταν στο δάπεδο ενός μεγάλου καθεδρικού Ναού, όπου και ανακαλύφθηκε το 1848 από Χριστιανούς που είχαν εκτοπιστεί από το al-Karak κι εγκαταστάθηκαν στη Μαδηβά. Αμέσως διαπιστώθηκε η σπουδαιότητα του ευρήματος, αποκολλήθηκαν τα διασωθέντα περίπου 30 τετραγωνικά μέτρα και επανατοποθετήθηκαν στο δάπεδο του νεοανεγερθέντος τότε και μικρότερου από τον αρχικό, Ναού του Αγ. Γεωργίου, όπου και βρίσκεται μέχρι σήμερα.

Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ειδικών ερευνητών η ακρίβεια των τοπωνυμιών, αλλά και κάθε γεωγραφικής πληροφορίας της τοπογραφίας και της ιστορίας της Βυζαντινής Παλαιστίνης, γραμμένη στην ελληνική γλώσσα, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο δημιουργός του σχεδίου του χάρτη γνώριζε τις σχετικές πηγές, όπως της Αγίας Γραφής κατά τους εβδομήκοντα,, του περίφημου γεωγραφικού λεξικού, γραμμένο στα ελληνικά από τον επίσκοπο Ευσεβίο Καισαρείας, Ονομαστικόν των Βιβλικών τοπωνυμιών, των έργων του Φλάβιου Ιώσιππου για την περιοχή, όπως και συγγραμμάτων που καταγράφουν πληροφορίες για το οδικό δίκτυο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Με βάση το σωζόμενο τμήμα του χάρτη εκτιμάται ότι το αρχικό συνολικό μέγεθος του, καταλάμβανε έκταση περί τα 93 τετραγωνικά μέτρα, έγινε με την μέθοδο της άμεσης ψηφοθέτησης, οι ψηφίδες είναι επί το πλείστον από πετρώματα της περιοχής, ενώ έχουν χρησιμοποιηθεί σε μικρότερη έκταση ψηφίδες από υαλόμαζα.

Τέλος εκτιμάται πως αν υποτεθεί ότι εργάστηκαν τρεις εργάτες με έναν εργοδηγό επικεφαλή, χρειάστηκαν περίπου 186 ημέρες εργασίας για την ψηφοθέτηση και χρησιμοποιήθηκαν περίπου 1.160.000 ψηφίδες.

Αποτελεί πρόκληση για ένα σύγχρονο ψηφιδογράφο να αναμετρηθεί με ένα τέτοιο παρελθόν στις ίδιες συνθήκες, με τα ίδια υλικά, αλλά και το ίδιο θέμα. Την ευκαιρία αυτή πρόσφερε η απόφαση του ηγουμένου της Ιεράς Μονής Αγίου Γερασίμου του Ιορδανίτου, Αρχιμανδρίτη Χρυσοστόμου Ταβουλαρέα, να αναθέσει σε Έλληνες καλλιτέχνες την επαναδιαπραγμάτευση και ανακατασκευή ενός νέου ψηφιδωτού χάρτη των Αγίων Τόπων, για το δάπεδο του νάρθηκα στο καθολικό της Μονής.

Με βάση το πνεύμα του σωζόμενου τμήματος της Μαδηβάς, ο ζωγράφος και ψηφιδογράφος Αντώνης Λιώνης ανέλαβε την επανασχεδίαση ολόκληρου του χάρτη, όπως και του σχεδίου στις πραγματικές διαστάσεις του νάρθηκα. Την αρχαιολογική και γεωγραφική ακρίβεια των τοπωνυμιών ανέλαβε ο καθηγητής Ιωάννης Μεϊμάρης, ενώ την επίβλεψη και την επιστασία της δημιουργίας του σχεδίου του χάρτη είχε ο ηγούμενος της Ιεράς Μονής Αββα Γερασίμου του εν Ιορδάνη Αρχιμανδρίτης π. Χρυσόστομος Ταβουλαρέας. Την υλοποίηση της ψηφοθέτησης ανέλαβε ο ομιλών.

Το Μοναστήρι του Αγίου Γερασίμου του Ιορδανίτου του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, βρίσκεται μεταξύ της πόλεως Ιεριχούς και της Νεκράς Θαλάσσης στα σύνορα με την Ιορδανία, στα 386 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της Μεσογείου.

Στην Μονή λειτουργεί ένα καλά οργανωμένο εργαστήριο ψηφιδωτού, όπως και εργαστήριο κοπής φυσικών πετρωμάτων σε μορφή ψηφίδων διαφόρων μεγεθών.

Να σημειωθεί εδώ ότι ο γέροντας Χρυσόστομος έχει αναλάβει με ομάδα συντηρητών ψηφιδωτού της αρχαιολογικής υπηρεσίας του Ισραήλ, την διάσωση ψηφιδωτών δαπέδων από παρακείμενα εγκαταλελειμμένα κελιά και επιδεικνύει εμπράκτως μεγάλο ενδιαφέρον για την τέχνη του ψηφιδωτού.

Έτσι δέχτηκε με μεγάλη χαρά την πρόταση να αναληφθεί το έργο από φοιτητές που έχουν παρακολουθήσει το εργαστήριο ψηφιδωτού του Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών, του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, δίνοντας την ευκαιρία σε νέες και νέους φοιτητές, αλλά και σε όποιον άλλο ψηφοθέτη θα το επιθυμούσε, να εργαστούν και να αμειφθούν σε πραγματικές συνθήκες.

Επίσης ανέλαβε να περιηγηθούν με έξοδα της Μονής σε όλα, στην κυριολεξία, τα Ιερά προσκυνήματα των Αγίων Τόπων, στην Νεκρά Θάλασσα, με αποκορύφωμα την επίσκεψη στο Αμμάν και στην ίδια την Μαδηβά.

32 Έλληνες φοιτητές των καλών τεχνών, 2 ζωγράφοι καθώς και 3 εμπειροτέχνες έζησαν κατά τους θερινούς μήνες Ιούλιο και Αύγουστο του 2009 στο Μοναστήρι του Αγίου Γερασίμου, εργαζόμενοι ταυτοχρόνως για την εφαρμογή της ψηφοθέτησης του ψηφιδωτού δαπέδου. Παράλληλα εργάστηκαν 7 Παλαιστίνιοι εργάτες κοπής μαρμάρου, οι οποίοι προμήθευαν με ψηφίδες τις εργασίες ψηφοθέτησης.

Αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθούν ψηφίδες μόνο από πετρώματα της περιοχής, με εξαίρεση 2 γρανίτες τεχνητά χρωματισμένους που απέδιδαν τα χρώματα του γαλάζιου και της καρμίνας. Έτσι λοιπόν κόπηκαν και μεταφέρθηκαν περίπου τέσσερεις τόνοι πέτρας από λατομείο της Ραμάλας.

Οι διαστάσεις του αρχικού ψηφιδωτού δαπέδου ήταν όσο και ο νάρθηκας, δηλ. 4 επί 12 μέτρα. Το σχέδιο κόπηκε σε μικρότερα τμήματα, ώστε να διευκολυνθεί η ταυτόχρονη εργασία πολλών ατόμων, αλλά και η μετέπειτα τοποθέτηση. Η ψηφοθέτηση έγινε με τον έμμεσο τρόπο, αντίστροφα, πάνω σε βαμβακερό ύφασμα με βινυλική κόλλα.

Κατά τη διάρκεια των εργασιών ψηφοθέτησης αποφασίστηκε από τον γέροντα Χρυσόστομο να εγκαταλειφθεί η τοποθέτηση του χάρτη στο δάπεδο του νάρθηκα και αντ’ αυτού να γίνει επιτοίχιο μνημείο, το οποίο βρίσκεται εν εξελίξει. Η απόφαση είχε ως αποτέλεσμα να μην υπάρχει ο περιορισμός των διαστάσεων του νάρθηκα κι έτσι αποφασίστηκε να προστεθούν στο χάρτη άλλα δώδεκα τετραγωνικά μέτρα που αναπαριστούν το όρος Σινά, την Ερυθρά Θάλασσα καθώς και ένα τμήμα των εκβολών του Νείλου, με βάση και πάλι τον χάρτη της Μαδηβάς. Στη συμπλήρωση του αρχικού σχεδίου απεικονίζονται οι περιοχές κατ’ οικονομία τόσο κόντα στην Παλαιστίνη. Η πραγματική τους απόσταση είναι σχεδόν οκταπλάσια από την εικονιζόμενη. Πέρα από το γεγονός ότι ο ενδιάμεσος χώρος είναι έρημος, οι περιοχές αυτές παριστάνονται με την βιωματική αντίληψη του χώρου κι όχι όπως είναι στην πραγματικότητα.

Το έργο της ψηφοθέτησης ολοκληρώθηκε σε 48 ημέρες, με ρυθμό εργασίας περίπου ενάμιση τετραγωνικό μέτρο την ημέρα και χρησιμοποιήθηκαν περίπου 800.000 ψηφίδες.

Προκειμένου να υπάρχει εποπτεία του συνολικού τελικού αποτελέσματος κατασκευάστηκε καβαλέτο ικανό να φέρει το φορτίο μιας ολοκληρωμένης σειράς από τα τμήματα του χάρτη, ώστε βλέποντας τα από απόσταση, να διορθώνονται οι τυχόν παραλήψεις της ψηφοθέτησης.

Τέλος, μετά την ολοκλήρωση όλων των τμημάτων, συνενωθήκαν μεταξύ τους και συμπληρώθηκαν οι παρυφές τους αφήνοντας ανάμεσά τους περίπου 2 εκατοστά, τα οποία θα συμπληρωθούν με άμεσο τρόπο μετά την τελική τοποθέτηση τους.

Οι συνθήκες εργασίας στα 386 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της Μεσογείου με 48 βαθμούς υπό σκιά την ημέρα και 39 κατά τη διάρκεια της νύχτας ήταν συγκλονιστικές.

Είναι παροιμιώδης ο καύσωνας της περιοχής  κατά τους θερινούς μήνες, αναφέρεται ακόμα και στο τροπάριο του Αγίου Γερασίμου «…τον καύσωνα έφερες εν καρτερία σοφέ…».

Παρ’ όλ’ αυτά, η Αβραμιαία φιλοξενία του μοναστηριού, οι τακτικές γιορτές, τα πανηγύρια, τα γλέντια, οι εκδρομές στα προσκυνήματα, δημιούργησαν ένα κλίμα συναδελφοσύνης αλλά και αδελφοσύνης στο συνεργείο που υπερνίκησε κάθε δυσκολία.

Ας μου επιτραπεί, ως συνάδελφο σας, να επισημάνω ένα γεγονός που σας είναι γνωστό. Τα μεγάλης κλίμακας έργα ψηφιδωτού απαιτούν ένα στοιχείο στον ψυχισμό του συνεργείου ψηφοθετών που σήμερα, ζώντας σε εποχή εξατομίκευσης, τείνει να χαθεί.

Το στοιχείο αυτό είναι η συλλογική ψυχή της ομάδας, ή της συντεχνίας αν θέλετε. Θα τολμούσαμε να πούμε ότι είναι σαν αυτό που στη θεολογική γλώσσα λέγεται αλληλοπεριχώρηση, που διαπνέει το σύνολο και κάνει την ομάδα να κινείται αρμονικά, ώστε στο τελικό αποτέλεσμα της δουλειάς  να φαίνεται σαν η εργασία να έγινε όλη από ένα χέρι.

Η εμπειρία της ζωής και εργασίας του συνεργείου στο κλίμα του μοναστηριού, η συμμετοχή στη λατρεία, η κοινή καθημερινή τράπεζα, η ποιμαντική παρουσία των μοναχών, αλλά και η ευλογία που αναδύεται από το Θεοβάδιστο τόπο, βοήθησαν εντυπωσιακά το συντονισμό του συνεργείου.

Δεν θα ήθελα να μπω σε λεπτομέρειες στιλιστικού περιεχομένου, το έργο σύντομα θα εντοιχιστεί και θα είναι επισκέψιμο.

Το σημαντικό για μένα προσωπικά είναι ότι μετά από 15 αιώνες μια ομάδα νέων από την Ελλάδα, δούλεψε εκ νέου ένα θέμα του 6ου αιώνα, με παρόμοιο στυλιστικά τρόπο, έδωσε τον καλύτερό του εαυτό, εργάστηκε συλλογικά, με τα ίδια υλικά και στον ίδιο τόπο, όπου επί αιώνες ασκείτο η τέχνη του ψηφιδωτού.

Κλείνοντας, θα ήθελα να ομολογήσω ότι κατά τη διάρκεια του έργου αιφνιδιάστηκα με την απόφαση του γέροντα Χρυσόστομου να μην τοποθετήσει τελικά το χάρτη στο δάπεδο του νάρθηκα του καθολικού, γεγονός που αν ήταν γνωστό εξ’ αρχής θα μείωνε δραστικά το πάχος των ψηφίδων.

Είναι προφανές ότι ο χάρτης της Μαδηβάς χρησίμευε στο προσανατολισμό των προσκυνητών εξ Ανατολών στην Αγία Γη. Επιστρέφοντας από την εκδρομή μας στην Μαδηβά κάναμε μια στάση στο όρος Νεβώ, στον τόπο όπου κατά την παράδοση έχει ταφεί ο προφήτης Μωυσής. Από το υψηλό σημείο αυτό αντικρίζει κανείς ολόκληρη τη γη της Επαγγελίας, από τα υψίπεδα του Γκολάν μέχρι και τις εκβολές του Νείλου. Έχοντας κρατήσει στη μνήμη μερικά τοπωνυμία μπορεί κανείς εύκολα να προσανατολιστεί.

Σήμερα η χρηστική αξία ενός παρόμοιου χάρτη είναι πολύ μικρή. Εννοείται ότι η αναγραφή των τοπωνυμιών στην ελληνική γλώσσα, βοηθά εύκολα τον συσχετισμό τους  με την αναφορά τους μέσα στην Αγία Γραφή κατά τους εβδομήκοντα και ως προς αυτό είναι αυτονόητη η παιδαγωγική αξία του χάρτη.

Εκ παραλλήλου, η ύπαρξη ενός χάρτη των Αγίων Τόπων με κέντρο την Ιερουσαλήμ, της γης της επαγγελίας,  σε ένα χριστιανικό ναό ενισχύει την αίσθηση στους εκκλησιαζόμενους να περπατήσουν επάνω του ανυπόδητοι, όπως και ο Μωυσής σύμφωνα με το χωρίο στην Έξοδο 3 : 5: «Λύσε τον ιμάντα των υποδημάτων σου, ο τόπος εν ω συ έστηκες γη αγία εστί». Και όπως μου ανέφερε κάποια στιγμή ο πατέρας Χρυσόστομος: «πόσοι νομίζετε σήμερα θα πατούσαν πάνω του με λυμένο τον ιμάντα των υποδημάτων τους…». Αναλογιζόμενος την φράση αυτή του γέροντα, πιστεύω ότι η παιδαγωγική αξία του χάρτη αλλά και το ενδιαφέρον που διαπιστώσαμε ήδη κατά την κατασκευή του από πιστούς και των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών, δικαιολογεί όντως την τελική επιτοίχια τοποθέτησή του, γεγονός που αναμένεται να ολοκληρωθεί πολύ σύντομα από συνεργείο της αρχαιολογικής υπηρεσίας του Ισραήλ.

Για την επιτέλεση του έργου της ψηφοθέτησης εργάστηκαν:

Από το τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας οι φοιτητές:

Τραπτσιώτη Όλγα, Θεοδώρου Ευαγγελία, Ναούμ Σιμόν, Χατζή Γεσθημανή, Διαμαντής Ορέστης, Αθανασιάδη Ελένη, Ντάλλα Πέτρούλα, Τσαρουχάς Απόστολος, Ντεγίδης Φίλιππος, Καραμαύρου Ιουλίτα, Κορωνιού Παναγιώτα, Καραφουλίδου Μάρω, Χαραλαμπίδου Ευγενία, Μιχαηλίδου Αλίκη, Μάιπα Ηλέκτρα, Χριστοφίδου Ναταλία, Ξενοδοχίδης Βασίλης, Τζαβάρα Στέλλα, Μονάχου Αντιγόνη, Κεφαλάς Μίνωας, Βλάχου Χρυσάνθη, Λεσσέ Αννέτα, Ρόμπου Μαργαρίτα, Μήτση Ειρήνη, Προβατά Ελένη, Αβραμοπούλου Ιφιγένεια, Τζέλη Φωτεινή, Κλεοπάτρα Χριστοφίδη, Κασαπάκη Αριάδνη

Από την Α.Σ.Κ.Τ. Αθηνών η φοιτήτρια Αστερία Ζηρογιάννη.

Οι εικαστικοί καλλιτέχνες Μαρία Παπαδοπούλου και Μπερεδήμας Παναγιώτης.

Οι ψηφιδογράφοι Τοπαλίδης Γιώργος, Πριφτάκη Χριστίνα και Νικόλαος Πρίφτη.