Η αίθουσα τέχνης Τεχνοχώρος παρουσιάζει την έκθεση «Διαδρομές Επίγνωσης» στην οποία συμμετέχουν οι εικαστικοί Δήμητρα Σιατερλή, Αναστασία Μικρού καιΈλενα Προβατά.

Η έκθεση των τριών εικαστικών περιλαμβάνει έργα τα οποία δημιουργήθηκαν από τον Ιανουάριο του 2013 μέχρι το Σεπτέμβριο του 2014. Σε αυτό το διάστημα οι τρεις εικαστικοί συμμετείχαν σε μια βιωματική ομάδα εστιασμένη στην επίγνωση με συντονίστρια την Αγγελική Κυβέλου, ψυχοθεραπεύτρια Γκεστάλτ.

Η τέχνη ως μέσο έκφρασης δηλώνει πολλά για τον εαυτό μας. Η επίγνωση της εμπειρίας του έργου, ως περιεχόμενο και ως διαδικασία, συγκροτούν, αφυπνίζουν και επιτρέπουν να αδράξουμε μέρη του εαυτού που διαφορετικά παραμένουν φευγαλέα. Παράλληλα τα έργα τέχνης αποτελούν ένα μέσο έκφρασης της εσωτερικής ψυχικής διεργασίας και υπό αυτήν την έννοια, φιλοδοξούν να αποτελέσουν έναυσμα για διάλογο. Ο διάλογος με ένα εικαστικό έργο οδηγεί σε μια εμπειρία προσωπικής ενδοεπικοινωνίας και ταυτόχρονα αποτελεί ένα σημείο επαφής ανάμεσα στο δημιουργό και στο θεατή.  Η τέχνη, το έργο μέσα από την επίγνωση της εμπειρίας της επαφής αποτελεί όχημα για την αυτογνωσία.

Η Ζωή Γοδόση, Επίκουρος Καθηγήτρια Τ.Ε.Ε.Τ. στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας γράφει σχετικά:

«Η σχέση του δημιουργού με τον εαυτό του και το κοινωνικό περιβάλλον διερευνήθηκε στο βιωματικό εργαστήρι με θέμα την επίγνωση στο οποίο συμμετείχαν οι τρεις εικαστικοί Αναστασία Μικρού, Έλενα Προβατά και Δήμητρα Σιατερλή με την ψυχοθεραπεύτρια Αγγελική Κυβέλου. Η ανατρεπτική διάθεση με την οποία αντιμετωπίζονται αντικείμενα χαρακτηριστικά της ζωής των γυναικών πριν την εποχή της χειραφέτησης από τη Δήμητρα Σιατερλή, η συνύπαρξη της πρωτόγονης φύσης του ζώου με την ανθρώπινη φύση που προϋποθέτει μια εκλογικευμένη συμπεριφορά στο έργο της Έλενας Προβατά, η παρουσία του πάσχοντος σώματος στο έργο της Αναστασίας Μικρού κινούνται προς την κατεύθυνση των θεμάτων σε έργα με φεμινιστικό προσανατολισμό, που αναφέρονται στις περιορισμένες ευκαιρίες που δίνονται στη γυναίκα να παράγει καλλιτεχνικό έργο και να ανταπεξέρχεται στις ανάγκες της καθημερινότητας, καθώς και στα στερεότυπα για την εικόνα της  γυναίκας, όπως αυτή κατασκευάζεται, ώστε να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του ανδρικού βλέμματος και τις προσδοκίες μιας ανδροκρατούμενης κοινωνίας.

Το έργο των τριών γυναικών υλοποιημένο με τις τεχνικές της χαρακτικής είναι μία εικαστική επιλογή που έχει άμεση σχέση με όσα διερευνήθηκαν στο βιωματικό εργαστήρι. Η μήτρα και η επιφάνεια εκτύπωσης, βασικά στοιχεία στη διαδικασία για την κατασκευή των έργων, βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση μεταξύ τους. Κομμάτια ανεξάρτητα και αλληλένδετα, που θέτουν τους δικούς τους όρους μαζί με μια σειρά άλλους παράγοντες, γνωστούς αλλά και απροσδόκητους, μέχρι να οδηγήσουν στο τελικό αποτέλεσμα. Τα καλλιτεχνικά προβλήματα, που πρέπει να λυθούν με την απόκτηση της γνώσης και τη συσσώρευση της εμπειρίας, βαδίζουν σε παράλληλη διαδρομή με τον αγώνα για την καθημερινή επιβίωση, τη συμβίωση με τους άλλους, τη λογοδοσία σε εαυτούς και αλλήλους. Από τη διαδρομή αυτή αναδύονται οι μορφές των μικρών και μεγάλων τεράτων στο έργο τους, ενσάρκωση των φόβων, που γεννιούνται τη νύχτα και αποκτούν τα πολλά τους πρόσωπα τη μέρα. Η καλλιτεχνική εργασία με τις απαιτήσεις της για νοητική και σωματική δράση λειτουργεί ως ένα εργαστήριο για το ξόρκισμα των φόβων και την ίαση των τραυμάτων, ένα πεδίο άσκησης για τον αγώνα μέσα στον κόσμο.»
Στο πλαίσιο της έκθεσης θα λειτουργήσει βιωματικό σεμινάριο τη Δευτέρα 20 Οκτωβρίου, και ώρα 17:00-19:00 για όσους καλλιτέχνες θα ήθελαν να γνωρίσουν περισσότερο τον εαυτό τους μέσα από τον πειραματισμό, το διάλογο με το έργο και τη φαινομενολογική παρατήρηση. Απαιτείται κράτηση θέσης καθώς ο αριθμός των θέσεων είναι περιορισμένος.

Την έκθεση θα συνοδεύσουν τα εξαιρετικά κρασιά του κτήματος Παναγιωτόπουλος.

Διαδρομές επίγνωσης

Το έργο τέχνης εκκινεί ένα διάλογο ανάμεσα στο δημιουργό και το θεατή βασισμένο στη γλώσσα των μορφών, που γίνονται φορείς νοημάτων, ανάγοντάς το σε μέσο επικοινωνίας. Για τον καλλιτέχνη έχει προηγηθεί το στάδιο της επεξεργασίας των ερεθισμάτων από τη βίωση συγκεκριμένου κοινωνικού περιβάλλοντος σε ορισμένο χώρο και χρόνο. Παράλληλο πεδίο αναζήτησής του είναι η εύρεση ενός κοινού τόπου, ώστε τα προσωπικά βιώματα να γίνουν αντιληπτά από τους θεατές. Με την έκθεση το έργο αποδίδεται στην κοινωνία ως επισήμανση, σχόλιο ή ακόμα ως εξομολόγηση για εμπειρίες που μπορεί να είναι κοινές για μικρότερες ή μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες.

Αυτή η σχέση του δημιουργού με τον εαυτό του και το κοινωνικό περιβάλλον διερευνήθηκε στο βιωματικό εργαστήρι με θέμα την επίγνωση στο οποίο συμμετείχαν οι τρεις εικαστικοί Αναστασία Μικρού, Έλενα Προβατά και Δήμητρα Σιατερλή με την ψυχοθεραπεύτρια Αγγελική Κυβέλου. Η διερεύνηση «της επίγνωσης των δυνατοτήτων, της συνειδητοποίησης των ορίων και των τρόπων του σχετίζεσθαι» όπως αναφέρει η τελευταία, συνδυάστηκε με τη διαδικασία της εικαστικής παραγωγής, που αποτελεί και την κύρια απασχόληση των γυναικών που συμμετείχαν.

Τα εικαστικά έργα που προέκυψαν στη διάρκεια του εργαστηρίου (Ιανουάριος 2013 – Σεπτέμβριος 2014) συνεχίζουν τις εικαστικές αναζητήσεις των δημιουργών, το έργο των οποίων παρουσιάζει ορισμένα κοινά στοιχεία, γεγονός που εν μέρει οφείλεται στην κοινή συνύπαρξή τους στο Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας με έδρα τη Φλώρινα με τις ιδιότητες του δασκάλου (Δήμητρα Σιατερλή) αλλά και του μαθητευόμενου (Αναστασία Μικρού, Έλενα Προβατά), μία σχέση που μεταλλάχθηκε σε εκείνη της φιλικής επαφής και τη ισότιμης καλλιτεχνικής αναζήτησης μετά την αποφοίτηση της Αναστασίας και της Έλενας.

Η πραγματικότητα ως μνήμη

Μικρές μορφές καταλαμβάνουν την επιφάνεια αντικειμένων έντονα φορτισμένων, «προίκα» της μικρασιάτισσας γιαγιάς στο έργο της Δημήτρας Σιατερλή. Οι μορφές με τις οξείες απολήξεις –μάγισσες, ξωτικά ή καλικάντζαροι- μοιάζουν παράταιρες καθώς αποτυπώνονται με βέβηλο τρόπο στα υφαντά προσόψια, τα ζωνάρια, το κεντημένο μεταξωτό τραπεζομάντηλο, τα πανιά για τα έμμηνα. Εγγραφές ενός μεταγενέστερου κρίκου της γενεαλογικής αλυσίδας, που θυμάται με αγάπη και αμφισβήτηση, όταν οι αυθάδικες μορφές συμπληρώνουν σχολιάζοντας τα μισοτελειωμένα κεντήματα που ίδια χαρακτηρίζει «ασκήσεις υπομονής, αγωγής και υποταγής».

Η επιλογή των αντικειμένων, που η Δήμητρα παραδέχεται ότι αντενδείκνυνται ως επιφάνειες εκτύπωσης, δείχνει την εστίαση στην εικαστική πράξη και λιγότερο στο εικαστικό αποτέλεσμα. Ωστόσο η επιλογή των μέσων που χρησιμοποιεί –τα ανθρωπάκια– μήτρες εκτύπωσης είναι κατασκευασμένα από πλαστικά καπάκια γιαουρτιών και έχουν μικρές διαστάσεις- δείχνουν ότι η ίδια είναι δέσμια της χειροτεχνικής παράδοσης την οποία αμφισβητεί. Η παράδοση αυτή ήταν για πολλές γυναίκες στο παρελθόν η μοναδική δημιουργική διέξοδος. Μέσα από τα χειροτεχνήματα οι γυναίκες με τη φαντασία και τις με κόπο αποκτημένες δεξιότητές τους, έντυναν ένα σπίτι και μια ολόκληρη, συχνά πολύ μεγάλη, οικογένεια, κεντούσαν τα όνειρά τους και ομόρφαιναν τη δική τους περιορισμένη ζωή αλλά και τις ζωές των άλλων. Η αδυναμία στην τελειότητα και τη λεπτόλογη κατασκευή που διέπει το καλλιτεχνικό και το διδακτικό έργο της Δήμητρας είναι ίσως μια συνέχεια του ίχνους που άφησαν τα χέρια της μικρασιάτισσας γιαγιάς,  με τις αυστηρές αντιλήψεις για την ανατροφή των κοριτσιών της οικογένειας.

Οι περιορισμοί όμως αλλάζουν με το πέρασμα του χρόνου.  Η επιλογή των καπακιών που είναι ένα πρόχειρο, ανθεκτικό και φθηνό υλικό σε δεύτερη χρήση και της μικρής περιοριστικής κυκλικής επιφάνειας αποκτά, κατά την ίδια, και τη σήμανση των καθημερινών περιορισμών που βιώνει στην πραγματοποίηση του εικαστικού έργου, καθώς της θυμίζει ανά πάσα στιγμή ότι «ενεργοποιείται αντιστεκόμενη» στην έλλειψη χρόνου, στην κούραση, στη φροντίδα για τη διεκπεραίωση ζητημάτων που αφορούν την επιβίωση και την καθημερινότητα. Αυτό το ταπεινό και «άχαρο» υλικό χρησιμοποιείται για να προκύψουν τα στοιχεία-μοτίβα, που χαρακτηρίζονται από το δυναμισμό των papier-collés, και τα οποία αποκτούν πολλαπλή χρήση, καθώς έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθούν και αυτόνομα σε διαφορετικούς συνδυασμούς για τη δημιουργία και άλλων -πλην των εκτυπωμένων- έργων. Οικονομία και επινοητικότητα, συνδυαστική διάθεση και εναλλακτική οπτική, χαρακτηριστικοί τρόποι επιβίωσης για τις γυναίκες σε δύσκολες συνθήκες που υποχωρούν και επανεμφανίζονται με ή χωρίς κανονικότητα.

Η πραγματικότητα ως τέρας

Σημεία και τέρατα αναδύονται από τη λευκή κενή επιφάνεια. Με αδρά περιγράμματα σχεδιάζονται μορφές που φαίνεται να προέκυψαν ξαφνικά. Τρομαγμένες και τρομακτικές κραυγάζουν, μορφάζουν ή απλώς παρατηρούν το θεατή με ενεργό βλέμμα. Οι αδρά χαραγμένες μορφές της Έλενας Προβατά ζουν στον κόσμο των πρωτογονικών μύθων, των παραμυθιών, των ταραγμένων ονείρων. Ενσωματώνουν το φόβο για το ανοίκειο από το συνδυασμό των μορφών του ανθρώπου και του ζώου, από την δυσοίωνη συσχέτιση των μορφών, που η συνύπαρξή τους, όταν υπάρχει, δεν παραπέμπει σε κατανοητές και αναγνώσιμες σχέσεις. Οι συνδέσεις ανάμεσα στα εικονιζόμενα όντα ξεπερνούν τα λογικά όρια. Οι αγκαλιές που ανοίγουν τα παράξενα πλάσματα δεν έχουν καμία τρυφερότητα αλλά δίνουν την αίσθηση του εγκλωβισμού και της προσχηματικής φροντίδας. Είναι η έμμεση, ως παραβολή, αναφορά στα συναισθήματα που δημιουργούνται από τη βίωση της πραγματικότητας.

Το εικαστικό έργο της Έλενας βασίζεται σε μια σειρά από δυισμούς: η σχέση της επιφάνειας και της σχεδιασμένης μορφής, η σχέση ανάμεσα στη μήτρα και την εκτύπωση, στα σκοτεινά και τα φωτεινά σημεία, στο ανθρώπινο και το ζωώδες, το ορθολογικό και το παράλογο. Το έργο προκύπτει μέσα από τον αδρό χειρισμό των υλικών ως ένα δοκίμιο της δυναμικής προσπάθειας  για επιβίωση και αυτοκαθορισμό μέσα σε έναν κόσμο απειλητικό που περιορίζει το χώρο της ατομικής αλλά και της εικαστικής δράσης. Η Έλενα, χρησιμοποιώντας ένα νέο-πριμιτιβιστικό ιδίωμα, αγωνίζεται να κατοχυρώσει το δικό της χώρο διεκδικώντας, ερευνώντας, θέτοντας συνεχώς ερωτήματα για τη σχέση της ίδιας με οτιδήποτε άλλο εκτός του εαυτού.

Η πραγματικότητα ως τραύμα

Η επιφάνεια πληγώνεται συστηματικά και μέσα από το δίκτυο των αδρών αλλά τεχνικά οργανωμένων γραμμών προκύπτει η ανθρώπινη μορφή στα έργα της Αναστασίας Μικρού. Γυναικείες μορφές συνδυασμένες με σύμβολα -μήλο, άνθος- ή με τερατικές μορφές και μορφές σκοτεινών ζώων παραπέμπουν σε τυπικά εικονογραφικά θέματα και συχνά σε καταστάσεις πρωταρχικές, αν και βρίσκονται ορισμένες φορές σε οικείους χώρους, συνδεδεμένους με την καθημερινότητα. Οι μορφές στριμωγμένες μέσα στον εικαστικό χώρο, συνήθως μεμονωμένες, γυμνές, παραμορφωμένες, πάσχουσες. Το κάλλος του σώματος υποχωρεί, το σώμα γίνεται φορέας της τραυματικής εμπειρίας από την επαφή με τον κόσμο. Οι μορφές κραυγάζουν σιωπηλά. Η ένταση των έργων βασίζεται στην υπαινικτική και έμμεση υποδήλωση του τραύματος.

Η Αναστασία, για να αφηγηθεί την προσωπική της περιπέτεια, καθώς, όπως η ίδια λέει, προσπαθεί να διερευνήσει τους ρόλους που αναλαμβάνει η σύγχρονη γυναίκα, καθ΄ υπαγόρευση του κοινωνικού περιβάλλοντος, προκειμένου να αποφύγει την παγίδευση στο περιθώριο, υποκύπτοντας πολλές φορές σε σωματική ή ψυχολογική βία, χειρίζεται γνωστά εικαστικά μέσα, τυπικά για την παράδοση της χαρακτικής. Μόνο που τα μέσα αυτά έχουν υποστεί μια επεξεργασία σε βάθος, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Η ίδια η τεχνική γίνεται περιεχόμενο του έργου, καθώς με τους κατάλληλους χειρισμούς, που ανακαλούν την εξπρεσιονιστική παράδοση, η Αναστασία καταφέρνει να πετύχει τη μέγιστη εκφραστικότητα μέσα από την απλότητα των μέσων και τη λιτότητα των μορφών.

Η τέχνη ως γυναικεία υπόθεση

Στο έργο των τριών γυναικών τίθενται ερωτήματα για τη διαμόρφωση της ταυτότητας του φύλου αλλά και τη διαμόρφωσης της ταυτότητας του καλλιτέχνη, που αντιστοιχούν με προβληματισμούς που απασχόλησαν το γυναικείο κίνημα σε διαφορετικά στάδια των φεμινιστικών αναζητήσεων, όπως αυτές εκφράστηκαν στην τέχνη, για την κατάκτηση ίσων δικαιωμάτων αλλά και ισότιμης πρόσβασης στους καλλιτεχνικούς θεσμούς, για την προβολή της θηλυκής ιδιαιτερότητας, για την κατασκευή της εικόνας της γυναίκας στην τέχνη και τη μαζική κουλτούρα. Η ανατρεπτική διάθεση με την οποία αντιμετωπίζονται αντικείμενα χαρακτηριστικά της ζωής των γυναικών πριν την εποχή της χειραφέτησης από τη Δήμητρα Σιατερλή, η συνύπαρξη της πρωτόγονης φύσης του ζώου με την ανθρώπινη φύση που προϋποθέτει μια εκλογικευμένη συμπεριφορά στο έργο της Έλενας Προβατά, η παρουσία του πάσχοντος σώματος στο έργο της Αναστασίας Μικρού κινούνται προς την κατεύθυνση των θεμάτων σε έργα με φεμινιστικό προσανατολισμό, που αναφέρονται στις περιορισμένες ευκαιρίες που δίνονται στη γυναίκα να παράγει καλλιτεχνικό έργο και να ανταπεξέρχεται στις ανάγκες της καθημερινότητας καθώς και στα στερεότυπα για την εικόνα της γυναίκας, όπως αυτή κατασκευάζεται, ώστε να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του ανδρικού βλέμματος και τις προσδοκίες μιας ανδροκρατούμενης κοινωνίας.

Η χαρακτική ως αγώνας

Οι τεχνικές της χαρακτικής με τις οποίες είναι υλοποιημένα τα έργα της Δήμητρας Σιατερλή, της Έλενας Προβατά και της Αναστασίας Μικρού αποτελούν μία εικαστική επιλογή που έχει άμεση σχέση με όσα διερευνήθηκαν στο βιωματικό εργαστήρι. Η μήτρα και η επιφάνεια εκτύπωσης, βασικά στοιχεία στη διαδικασία για την κατασκευή των έργων, βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση μεταξύ τους. Κομμάτια ανεξάρτητα και αλληλένδετα, που θέτουν τους δικούς τους όρους μαζί με μια σειρά άλλους παράγοντες, γνωστούς αλλά και απροσδόκητους, μέχρι να οδηγήσουν στο τελικό αποτέλεσμα. Τα καλλιτεχνικά προβλήματα, που πρέπει να λυθούν με την απόκτηση της γνώσης και τη συσσώρευση της εμπειρίας, βαδίζουν σε παράλληλη διαδρομή με τον αγώνα για την καθημερινή επιβίωση, τη συμβίωση με τους άλλους, τη λογοδοσία σε εαυτούς και αλλήλους. Από τη διαδρομή αυτή αναδύονται οι μορφές των μικρών και μεγάλων τεράτων στο έργο τους, ενσάρκωση των φόβων, που γεννιούνται τη νύχτα και αποκτούν τα πολλά τους πρόσωπα τη μέρα. Η καλλιτεχνική εργασία με τις απαιτήσεις της για νοητική και σωματική δράση λειτουργεί ως ένα εργαστήριο για το ξόρκισμα των φόβων και την ίαση των τραυμάτων, ένα πεδίο άσκησης για τον αγώνα μέσα στον κόσμο.

Ζωή Γοδόση

Επικ. Καθηγήτρια Τ.Ε.Ε.Τ.

Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας