«Πάντα πρέπει να υπάρχει χρόνος για άλλον ένα διάλογο.
Πάντα πρέπει να υπάρχει χρόνος για άλλο ένα μάθημα!»  Χ. Κοντοσφύρης

Να ακούς ευλαβικά τον Μάλερ, τους Sonic Youth ή τον Charles Mingus, να πετάγεσαι μέχρι το Άμστερνταμ για να δεις Βαν Γκονγκ και Ρέμπραντ και να επιστρέφεις αυθημερόν• να τρως μέ-χρι σκασμού φράουλες από το Πέρασμα Φλώρινας ή να περπατάς στην οριογραμμή του Βαρνούντα μια μέρα με δυνατό αέρα, ή να περιμένεις βράδυ για να ακούσεις τα αηδόνια, επίσης να σκας το κεφάλι σου για να σκεφτείς τι θα μπορούσε να δώσει χαρά στους άλλους, να περπατάς ξυπόλυτος, να αφουγκράζεσαι φωνές, να έχεις όλα τα τεύχη από τα Cahiers du Cinema και άλλα πολλά είναι τα ζητούμενα μιας αυθεντικής στιγμής, μέσα στη μέρα. Πάντα πρέπει να υπάρχει χρόνος για μια ακόμη αυθεντική στιγμή στην καθημερινή zωή οποιουδήποτε από εμάς.

Αυτή η απαίτηση μοιάζει με μια περιφραστική απαίτηση στην αθανασία, αλλά ακούγεται ταπεινή και αυτονόητη διότι συγκαταλέγεται στην αποκαλυπτική διάθεση του ανθρώπου για γνώση. Πάντα πρέπει να υπάρχει λίγη δίψα ακόμη για γνώση!

Η διδασκαλία, η μετάδοση όποιας γνώσης, η αποδοχή της, η πρόσληψή της και η απόρριψή της, ανήκει σε ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια του διαλόγου. Οι ζηλότυποι γνώστες, οι ειδήμονες, κάστες και τεχνίτες ολκής που, κατακρατώντας συχνά πεισματικά, για δικούς τους λόγους, προωθημένους τομείς γνωστικών πεδίων, μονολογώντας επιδεικτικά, συχνά και εσκεμμένα, αποπροσανατολίζουν βυθίζοντας το στερέωμα της επικοινωνίας στη βίαιη και συγκρατημένη πλευρά του αποκλεισμένου διάλογου. Σοκαριστικό δεδομένο αν σκεφτεί κάποιος αυτή την εξέλιξη στον χώρο της διδασκαλίας του σχολείου. Μια παρένθεση: ο χώρος της διδασκαλίας είναι άλλος από αυτόν της εκπαίδευσης (Ασκώ – Διασκώ – Διδάσκω)

Είναι φανερό ότι η εκπαίδευση έχει να κάνει με την επίδοση, με την παίδευση και η διδασκαλία με την άσκηση. Άραγε διδάσκεις διδασκόμενος; Τι σχέση έχουν όλα αυτά με τον τρόπο ζωής; Πάντα θα υπάρχει τρόπος να ζεις όπως διδάσκεις!

Η γνωστική, η αισθητική, και ψυχική αγωγή που καθορίζει ολόκληρη στάση ζωής, σε οδηγεί στο εξαγνιστικό δίπολο της πρόσληψης αλλά και της μετάδοσης αγώγιμης γνώσης.

Τα θαύματα της μετάδοσης, το σαμάρωμα του δάσκαλου να κουβαλήσει επιπλέον ύλη, αυτή που ανέδιδε ο μαθητής είναι το ανάποδο παράδειγμα του ψυχοκτόνου παιδαγωγού, πού, σας παρακαλώ, να διώξετε από το σχολείο. Τί εξουσιοδοτεί ένα άνθρωπο να διδάξει κάποιο άλλο ανθρώπινο πλάσμα, πού βρίσκεται και πώς αναδεικνύεται αυτή η αυθεντία. Δάσκαλοι έχουν καταστρέψει τους μαθητές τους τόσο ψυχικά άλλο τόσο πνευματικά και, σπάνια, σωματικά. Εξίσου μαθητές έχουν προδώσει και καταστρέψει τους δασκάλους τους. Μέσα από μια

διαδικασία αλληλεπίδρασης, ώσμωσης ο δάσκαλος μαθαίνει από τον μαθητή του ενώ παράλληλα τον διδάσκει. Ο δάσκαλος δεν είναι τίποτα άλλο και τίποτα περισσότερο ή λιγότερο από ακροατής και αγγελιοφόρος. Ποιος διδάσκει ποιον και με ποιους πολιτικούς στόχους; Διδάσκω σοβαρά σημαίνει ότι απλώνω το χέρι πάνω σε ό,τι ζωτικότερο υπάρχει σε ένα ανθρώπινο πλάσμα. Η παιδαγωγική ρουτίνα, η κακή διδασκαλία με εφόδια ψεύδους, ή ίσως υποσυνείδητα εκδικητική μετριότητα απογοητευμένων παιδαγωγών, έχει σκοτώσει τα μαθηματικά, την ποίηση, τα εικαστικά και τη λογική σκέψη από εκατομμύρια ανθρώπους.

Γιατί ο Μωυσής καταστρέφει τις πρώτες Δέλτους, τη γνώση που του παραδίδεται; Πόσα χειρόγραφα και βιβλία δεν χάθηκαν από την Αλεξάνδρεια ως την εθνική βιβλιοθήκη της Κίνας; Πόσο προφορική οφείλει να είναι η διδασκαλία; Ποια μορφή προφορικότητας, με τον ομιλούμενο λόγο να είναι αναπόσπαστος από την πράξη της διδασκαλίας, μπορεί να γίνει αρωγός της αλήθειας; Από τον Πλάτωνα στο Βιτγκενστάιν το ιδεώδες της βιωμένης αλήθειας είναι η προφορικότητα, είναι η προσαγόρευση και η ανταπόκριση που γίνονται πρόσωπο με πρόσωπο. Αυτή η θεμελιακή προφορικότητα πολλές φορές φτάνει σε μας με την μορφή ενός ποιητικο-φιλοσοφικού κειμένου, αλλά αυτή είναι η σκληρή και πειθαρχημένη ανάγκη των ανθρώπων να αρχειοθετούν και να σταχυολογούν τη διευκόλυνση τους και την προσβασιμότητά τους στο παρελθόν τους και τον βιβλίο-αναγνωστικό κόσμο που ακολούθησε. Η κοινωνία δεν αντέχει να αναγνωρίζει τους δασκάλους της –τους θεματοφύλακες της μνήμης– που τη συμπεριλαμβάνει, όπως τονίζει επανειλημμένος ο Θωμάς Ζωγράφος. Ο Πυθαγόρας εξορίζεται από τους συμπολίτες, ο Εμπεδοκλής αυτοκτονεί στην πυρά της Αίτνας, ο Σωκράτης πίνει το κώνειο. Όσοι δάσκαλοι δεν αποκεφαλίστηκαν, ζούσαν έρημοι και αυτο-συντήρητοι. Ο Σπινόζα γυάλιζε φακούς, ο Πηρς βρίσκονταν σε έσχατη φτώχεια, ο Κάφκα δούλευε ασφαλιστής, ο Σαρτ έγραφε θεατρικά έργα και ο Παπαδιαμάντης μετέφραζε. Μια κοινωνία που την απασχολούν τα βασικά εξασφαλίζει τις υλικές ανάγκες των δασκάλων της. Δείξε μου τους δασκάλους σου για να σου πω κάτω από ποιες συνθήκες ζεις! Αυτού του είδους τον διακανονισμό πρότεινε ο Σωκράτης με υπέρτατη ειρωνεία στους κατήγορους του.

Ο άνθρωπος «δεν μπορεί να αναζητεί, ούτε αυτό που ξέρει, ούτε αυτό που δεν ξέρει, διότι δεν αναζητεί αυτό που ξέρει (ήδη το ξέρει), οπότε δεν χρειάζεται να το ψάξει, ούτε αυτό που δεν  ξέρει, διότι δεν ξέρει τι να αναζητήσει». Η γνώση είναι ανάμνηση και τα συστατικά της μέσα από τη συνάφεια και τον συσχετισμό αναδύονται και επαναχρησιμοποιούνται. Μόνο η μιλημένη λέξη και η επαφή πρόσωπο με πρόσωπο μπορεί να εκμαιεύσει την αλήθεια, να εγγυηθεί την έντιμη διδασκαλία. Αυτός ο διάλογος στεγάζετε στα σχολεία και πρέπει οπωσδήποτε να διατηρηθεί αυτή η ομιλούμενη ή η προφορική παράδοση διδαχής και για τον απλούστατο λόγο της ανθεκτικότητας στον χρόνο μια και η προφορικότητα της γνώσης «δημοσιεύτηκε» πολύ παλιά.

Ο μαθητής ακούγοντας τον δάσκαλο συλλογίζεται το μάθημα μέσα από δυνάμεις κατανόησης, που του προμηθεύει ένα εσωτερικό φως. Συχνότατα οι μαθητές επαινούν τους δασκάλους τους όταν, κατά μια έννοια, θα έπρεπε να επαινούν τους εαυτούς τους. Το κατόρθωμα ανήκει στους μαθητές, η φαινομενική αμεσότητα της διαδικασίας μάθησης, η αναλαμπή του αυτονόητου συγκαλύπτουν τη θαυμαστή προέλευση και την πολυπλοκότητα του ήδη γνώριμου πεδίου γνώσης, που αποκαλύπτεται και αναγνωρίζετε ως κάτι που είχες ήδη μέσα σου, ως κάτι που αναγνωρίζεις ως εαυτόν σου.

Πάντα υπάρχει χρόνος να γίνεις ο εαυτός σου!

Ο αγέραστος νους μας περιμένει όλους και αβίαστα να μας ταξιδέψει τόσο στη μαθητεία, όσο και στη διδασκαλία. Ο αδιάκοπος διάλογος μαθητών και διδασκάλων έχει δείξει όλες τις πλευρές της διδακτικής σχέσης με ένα πλήθος ανθρώπων που η φύση του είναι λατρευτική, στασιαστική, υπάκουη, απείθαρχη αλλά πάνω από όλα ερευνητική. Ο διάλογος εγκαθιδρύει το διερευνητικό και μεταβιβαστικό χαρακτήρα των κατακτήσεων του αγέραστου, αλλά ανεξερεύνητου νου, ώστε τα μαθήματα που θα γίνουν στην ατομική και την ιδιωτική συνείδηση, να προκρίνει ένα πνεύμα που οξύνει τη διαλεκτική. Εμείς οι εικαστικοί προσφέρουμε στον αγέραστο νου το αχαλίνωτο αξιοπερίεργο βλέμμα και με το βλέμμα κτίζουμε διδακτική εμπειρία που ονομάζεται εικαστική σκέψη.

Πάντα υπάρχει χρόνος για άλλο ένα βλέμμα γύρω μας!

Πριν κλείσω με την εικαστική διδαχή, θα ήθελα να θίξω ένα λεπτό ζήτημα των ψευδοδιδασκάλων. Θεωρώ αδιαφιλονίκητη την πεποίθηση ότι ο δάσκαλος που διδάσκει εσκεμμένα στον μαθητή του την αναλήθεια ή την απανθρωπιά, κατατάσσεται στην κατηγορία του ασυγχώρητου. Είναι τραγικό να διδάσκεται το αυτονόητο ως αποκαλυπτόμενη δυσλειτουργική αγύμναστη συνθήκη αντίληψη του κόσμου. Τα  ψέματα  και οι ανικανότητες μπορούν να διδαχτούν εγνωσμένα προς τιμήν του πολιτικού κακού και ενός κυνικού παιχνιδιού. Θέλω να πιστεύω ότι οι δάσκαλοι ως σοφιστές ανατρέπουν τις αξιώσεις της γλώσσας για οντολογική σταθερότητα, για αυθεντική αντιστοιχία με το απτό, με το επαληθεύσιμο Είναι. Ας μπούμε με την αρνητικότητα στα εικαστικά. Δεν είναι γόνιμο να διδάσκεται ο νέος καλλιτέχνης την κλίση του, δηλαδή την ικανότητα να βλέπει, την ικανότητα να συνθέτει, η χρυσή τομή είναι επαληθευτικό συμπέρασμα της εικαστικής νοημοσύνης και όχι εργαλείο σκέψης για την παραγωγή έργων τέχνης. Η διδασκαλία του ψεύδους μπορεί να είναι ακούσια, συμπληρωματική, προσωρινή αλλά πρέπει να πάψουμε να διδάσκουμε το διορθωτικό βλέμμα που συνδέεται με την ανικανότητα ή την εσκεμμένη αναπηρία, αλλά την εκδήλωση του βλέμματος και την αποκάλυψη του άφατου. Πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Άραγε θα αποδειχτούν ανθεκτικές στο χρόνο οι σημερινές ορθοδοξίες της κοσμολογίας, της φυσικής ή της βιογενετικής. Ακόμη και μαθηματικά απαιτούν αναθεώρηση, ορισμένα ευκλείδεια αξιώματα αναιρέθηκαν από μη ευκλείδειες γεωμετρίες. Οι τυχαίες πεποιθήσεις είναι άστατες. Κάθε διδασκαλία είναι προσωρινή και πρέπει να είναι μονίμως ανοιχτή στην διορθωτική διαφωνία.

Επίσης επιτρέψτε μου να καταγγείλω τη στροφή της ευρωπαϊκής υψηλής γνώσης και της ακαδημαϊκής ζωής προς τη διαχειριστική γραφειοκρατία κάτι που μετακυλύει την ευθύνη στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Οξύτεροι μαθητευόμενοι, καλλιεργημένοι εισακτέοι θα ανασύντασσαν το εικαστικό πανεπιστήμιο. Η έμπνευση δεν προγραμματίζεται. Η απόλυτη διαίσθηση έρχεται οπότε της αρέσει και δεν συμβουλεύεται τις επιθυμίες μας. Το δημιουργικό επίτευγμα στις ανθρωπιστικές σπουδές, ή στις επιστήμες, ή στις τέχνες κατάγεται από αυτό που ο Πλάτων το αποκαλεί «μανία». Η διαφορά είναι πως ο άνθρωπος της επιστήμης πρέπει να υποταχθεί στην παροδική φύση των ανακαλύψεων του. Μόνο η τέχνη είναι εκπλήρωση ως προς το ότι κανένα μεταγενέστερο προϊόν δεν την αχρηστεύει.

Πάντα υπάρχει λίγος χρόνος για να δεις ένα έργο τέχνης!

Το έργο τέχνης χρειάζεται τον θεατή του, το δημόσιο βλέμμα δηλαδή δημοσιεύεται. Για όλους όσους αδυνατούν να ζήσουν χωρίς την τέχνη και ό,τι αντιπροσωπεύει, το ζητούμενο είναι να μάθουμε πώς μπορεί να παραμείνει εφικτή η αλλόκοτη ελευθερία της δημιουργίας εν μέσω ελεγκτικών μηχανισμών καταστολής. Ως προς αυτό δεν αρκεί να πούμε ότι η τέχνη απειλείται από τις δυνάμεις του κράτους. Στην περίπτωση αυτή το πρόβλημα είναι απλό ο καλλιτέχνης αντιστέκεται η συνθηκολογεί. Το πρόβλημα όμως είναι πιο σύνθετο, πιο θανάσιμο επίσης από τη στιγμή που αντιλαμβανόμαστε ότι η μάχη δίνεται στον εσωτερικό κόσμο του καλλιτέχνη. Οι αμφιβολίες των καλλιτεχνών που προηγήθηκαν αφορούσαν στο «ίδιο το ταλέντο τους». Οι αμφιβολίες των σημερινών καλλιτεχνών αφορούν «στην αναγκαιότητα της τέχνης», άρα και στην ίδια την ύπαρξή τους. Υπάρχουν πολλοί λόγοι για την αμφισβήτηση της τέχνης από τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Στην καλύτερη περίπτωση οφείλεται στο ότι ο σύγχρονος καλλιτέχνης ψεύδεται ή και κενολογεί. Η αιφνίδια, βίαια εισβολή των μαζών και της όποιας κατάστασής τους ενώπιον της σύγχρονης ευαισθησίας, αναγκάζει τους καλλιτέχνες να μη συνειδητοποιούν το εύρος των θεατών τους. Η υπακοή ενός ανθρώπου στην ευφυΐα του είναι η κατεξοχήν πίστη. Όταν κάποιος πιστεύει, όλα ομογνωμούν μαζί του: Κυβέρνηση – Κοινωνία – Ήλιος –Φεγγάρι – Σύμπαν. Αυτός ο θαυμαστός οπτιμισμός μοιάζει με νεκρό γράμμα. Οι καλλιτέχνες ντρέπονται για τον εαυτό τους και για τα προνόμιά τους. Η πραγματικότητα της ζωής ενός ανθρώπου δεν βρίσκεται αποκλειστικά εκεί που είναι ο ίδιος. Κλείνοντας, σημειώνω ότι την τέχνη την τρέφει ο περιορισμός και τη σκοτώνει η ελευθερία. Αυτό είναι αλήθεια. Την τέχνη την τρέφουν οι περιορισμοί που επιβάλλει η ίδια στον εαυτό της. Οι περιορισμοί των άλλων τη σκοτώνουν! Εάν αντιθέτως δεν αυτοπεριορίζεται, παραληρεί και υπηρετεί φαντάσματα. Όσο μια κοινωνία και οι καλλιτέχνες της δεν αποδέχονται αυτή τη μακρά και αυτόβουλη προσπάθεια, όσο παρασυρόμαστε από τη βολή των διασκεδάσεων ή του κομφορμισμού, τα παιχνίδια της τέχνης για την άπρακτη τέχνη, τόσο οι καλλιτέχνες θα εγκλωβίζουν την τέχνη στη μη αποδοχή της.

Πάντα θα υπάρχει χρόνος για λίγη τέχνη ακόμα!